Personalizm Karola Wojtyły

Artykuł przedstawia myśl Karola Wojtyły/ Jana Pawła II o człowieku. Dostrzega on w nim przebogatą złożoność i tajemnicę, która w Chrystusie rozjaśnia się wskazując na pełny sens konkretnej historii człowieka. Język artykułu nie jest prosty, gdyż porusza on zagadnienia z dziedzin takich jak filozofia, teologia i etyka, i nie da się go ująć innymi słowami.

          Termin personalizm wywodzi się od łacińskiego słowa persona, które oznacza osobę. Nazwa ta utożsamiana jest z koncepcją filozoficzną, której punktem wyjścia jest pojmowanie metafizyczne OSOBY jako niezależnego bytu natury duchowej. W skład tego bytu wchodzi wolność, moralna odpowiedzialność, świadomość i wola. Pierwszych elementów personalizmu możemy doszukiwać się już u sofistów. W dalszej perspektywie częściowo można go odnaleźć u Arystotelesa, św. Augustyna, Tomasz z Akwinu i w kartezjanizmie. Jako kierunek wyodrębniony powstał dopiero w XIX wieku. Wiąże się go z takimi nazwiskami jak Maritain, Gilson, Chenu, Mounier. Współcześnie duże znaczenie w kręgach filozofii europejskie, a szczególnie polskiej wywarł personalizm Karola Wojtyły nazywany personalizmem etycznym lub chrześcijańskim. W tym tekście postaram się przedstawić personalizm Karola Wojtyły w nurcie antropologii i etyki filozoficznej. Na początku zostanie przedstawiona postać Karola Wojtyły i jego dzieła. W kolejnym etapie zostanie poddana analizie jego filozofia, omawiając szczególnie człowieka, społeczność, etykę i kulturę.

1.     Karol Wojtyła

            Karol, Józef Wojtyła, używający pseudonimów literackich Andrzej Jawień, Stanisław Andrzej Gruda, Piotr Jawień, był filozofem, teologiem, poetą, humanistą. Uważa się go za twórcę personalistycznej antropologii i etyki w ramach lubelskiej szkoły filozoficznej. Od 16 października 1978 papież Jan Paweł II.

            1.1.Życie

            Urodził się 18 maja 1920 roku w Wadowicach. Zmarł 2 kwietnia 2005 roku w Rzymie. W latach 1938-1939 studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studia przerwał z powodu wybuchu II wojny światowej. W ramach tajnego nauczania w Krakowskim Seminarium Duchownym w latach 1942-1946 odbył studia filozoficzno – teologiczne. W seminarium wykładano mu filozofie w ujęciu tomistycznym. Po ich zakończeniu w roku 1946 rozpoczął studia na Uniwersytecie „Angelicum” w Rzymie, które zakończył w 1948 doktoratem o temacie „Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża”. W roku 1953 habilitował się na Uniwersytecie Jagielońskim na podstawie rozprawy „Ocena możliwości zbudowania etyki chrześcijańskiej przy założeniach systemu Maxa Schelera.” W pracy dostrzegł trudność pogodzenia etyki Schelera z moralnością chrześcijańską, wykorzystywał jednak później narzędzia fenomenologiczne we własnych koncepcjach filozoficznych. Od roku 1954 do 1978 pracował na wydziale filozofii KUL. Ze względów ideowo-politycznych nie wyrażał zgody na to, aby uczelnia występowała do władz publicznych o nadanie mu tytułu profesora zwyczajnego. W roku 1976 senat KUL nadał mu tytuł profesora honorowego.

            W tym samym czasie uczestniczył intensywnie w życiu Kościoła Katolickiego. W roku 1958 został biskupem pomocniczym archidiecezji krakowskiej. W roku 1963 mianowany na arcybiskupa ordynariusza Krakowa. W latach 1962-1965 czynnie uczestniczył w obradach Soboru Watykańskiego II. Dwa lata po soborze mianowany przez papieża Pawła VI kardynałem, zaś w roku 1978 wybrany przez konklawe na papieża. Przyjął imię Jan Paweł II. Beatyfikowany dnia 1 maja 2011 roku, przez papieża Benedykata XVI. Kanonizowany dnia 27 kwietnia 2014 roku, przez papieża Franciszka.

1.2.  Dzieła

            Twórczość Karola Wojtyły jest tak wielka, że bardzo trudno byłoby wypisać wszystkie jego dzieła. Dlatego ograniczymy się do najważniejszych, a szczególnie tych, które dotyczą tematu tego referatu, czyli personalizmu.

            Najważniejszym wkładem w filozofię jest dzieło „Osoba i Czyn” (1969 r.). W tym dziele, Wojtyła szkicuje główne rysy swojej antropologii. Inne dzieła z zakresu filozofii to: „Miłość i odpowiedzialność” (1960), „Elementarz etyczny” (1982), „Wykłady Lubelskie” (1986), „Człowiek w polu odpowiedzialności” (1991), „Rozważania o istocie człowieka” (1999).

            Jest również autorem wielu artykułów i publikacja z zakresu filozofii oraz bardzo dużej ilości dzieł łączących wątki filozoficzne z teologicznymi, mówiących o człowieku w kontekście Boga, objawienia i wiary chrześcijańskiej. Wiele z dzieł okresu piastowania urzędu papieskiego nosi jasne i wyraźne konotacje filozofii personalistycznej, odnosząc się do problemów z zakresu filozofii społecznej, polityki i historii dziejów. Najważniejsze z nich to encykliki: „Familiaris consortio” (1987), „Contensimus annus” (1991), „Redemptor hominis” (1979), „Laborem exercens” (1986), „Fides et ratio” (1998).

2.     Personalizm Karola Wojtyły

            Personalizm wojtyłowy, zapoczątkowany i rozwijany przez jego osobę łączy fenomenologiczny opis osoby ludzkiej jako podmiotu M. Schelera z metafizycznym jej wyjaśnieniem jako bytu według wykładni Tomasza z Akwinu i Arystotelesa.

            2.1. Punkt wyjścia

            Punktem wyjścia personalizmu jest doświadczenie osoby. Próba zrozumienia osoby, człowieka w jego istocie. Osoba według niego jest nie tylko istnieniem, ale także podmiotem. Podmiotowość osoby jest centralnym punktem jego koncepcji. Osoba jest światem wewnętrznym o nieskończonych horyzontach. Jest w niej świat dynamiki wewnętrznej i zewnętrznej. Osobę zaś wyraża w istotnym stopniu działanie. Przeprowadzana antropologia jest związana ściśle z problemami etycznymi, ludzkiego „praxis”. Analiza ludzkiego działania doprowadza do przedmiotu, sprawcy działania. Jest nim osoba.

2.2.  Czyn osoby

            Ponieważ punktem wyjścia jest praxis, czyli czyn osoby, Wojtyła przeprowadza analizę tego czynu. Jest to działanie człowieka: świadome, wolne i podlegające ocenie moralnej. W aktywności mieszczą się wszelkie dziedziny. Związane z dynamizmem wewnętrznym (duchowy, rozumny, wolny, moralny) oraz z dynamizmem zewnętrznym (twórczość, praca, kultura, ekonomia). Zaś najważniejszym i największym aktem osoby jest miłość. Momentem wyróżniającym czyn jest moment sprawczości, podczas którego konkretna osoba stwierdza, że to „mój czyn”. Co niesie za sobą konsekwencje odpowiedzialności za czyn, co w dalszej perspektywie umożliwia odczytanie osoby na podstawie jej czynu.

2.3.  Wolność

            Z analizy samostanowionego czynu ludzkiego uwidacznia się wyraźnie aspekt wolności. W tej filozofii wskazuje się wyraźnie na wolość jako najważniejszy i najwyraźniejszy rys bytu osobowego. Wolność polega na tym, że może osoba podejmować różne działania i może kierować (rządzić) samym sobą. Wojtyła nazywa to samostanowieniem. Człowiek panuje nad „sobą i sobie”. Przez każdy akt człowiek stanowi o sobie. Wolność jest zależna od własnego „ja”, ale też jest zawsze odniesiona do prawdy. Na tej podstawie wysuwana jest teoria „wolności prawdziwej”, określająca granice ludzkiej autonomii. Wolnością prawdziwą jest wolność kształtowana przez prawdę.

2.4.  Człowiek – osoba społeczna

            Człowiek istnieje i działa tylko z innymi osobami. Drugi człowiek jawi mu się jako „zobiektywizowane ja” w takim samym człowieczeństwie – bliźni. Jest to relacja podstawowa. Podstawowa wspólnota, Ja – Ty (comunio personarum). Każdy czyn pojedynczej osoby niesie ze sobą charakter społeczny. Współdziałając z innymi człowiek działa jednocześnie jako osoba realizują wszystkie wartości personalistyczne. Z tym wiąże się ściśle dostrzeżenie w naturze ludzkiej danej w subiektywnym doświadczeniu godności osobowej. Człowiek posiada ja na mocy samego zaistnienia. Z metafizycznego wyjaśnienia osobowego istnienia ludzkiego, Wojtyła wyprowadza konieczność pochodzenia człowieka od Absolutu osobowego, czyli Boga. Na tej podstawie można dopatrywał się w osobie „obrazu osobowego Boga”. W związku z tym ujął istnienie człowieka jako „dar i zadanie”.

            Małżeństwo i rodzina stanowią podstawową wspólnotę ludzką, w której człowiek może i powinien spełniać swoje człowieczeństwo. Celem zjednoczenia małżeńskiego jak i życia rodzinnego jest miłość. Miłość ta ma charakter oblubieńczy. Rodzina stanowi naturalne środowisko umożliwiające urzeczywistnienie się wszystkich wymiarów osobowego życia i rozwoju człowieka.

2.5.  Etyka

            Koncepcja etyczna Wojtyły kształtowała się w konfrontacja z poglądami etycznymi Huma, Kanta i Schelera. Uzyskała swój wyjątkowy charakter dzięki wyjściu od doświadczenia moralnego człowieka i interpretacji uzyskanych danych w antropologii i metafizyce. Wgląd we wnętrze podmiotu ujawnia osobę jako „sprawczy podmiot czynu” i „sprawcę jego wartości”. Przeżycie etyczne zawiera trzy konstytutywne elementy:

·       przeżycie wolności czynu (mogę, nie muszę, chcę)

·       przeżycie jego wartości (dobry, zły)

·       przeżycie powinności (czynnik decydujący, dynamizm, celowość)

 Normatywny charakter moralności według niego ujawnia się w powinności. W odpowiedzi na powinność rodzi się wartość czynu. Rzeczywistością normatywną w człowieku, która dokonuje wyboru powinnościowego jest sumienie. Sumienie wskazuje, który czyn osobowy spełnia prawdziwe „ja” człowieka. Jest dla niego dobre. To sumienie wnosi w wolność ludzką moc prawdy.

            Wojtyła potwierdzał i uzasadniał istnienie powszechnych i niezmiennych norm moralnych strzegących nienaruszalnej godności osoby oraz prawa naturalnego. Człowiek jest podmiotowo „kimś”, a reszta świata zawsze „czymś”. Osoba ma wartość sama w sobie, jako osoba. To godność osoby, wyznacza odpowiednie wobec niej zachowanie. Ta godność konstytuuje personalistyczną normę moralności.  Wyrastają z tego nakazy i zakazy moralne. Naczelną normą jest nakaz „czyń dobro”. W każdym człowieku, bowiem jest pozytywny składnik mówiący, aby był „dobrym człowiekiem”. Pojawiają się tu takie problemy jak: małżeństwo, aborcja, eutanazja, relatywizm, konsumpcjonizm, utylitaryzm.

          

2.6.  Miłość

            Miłość jako jeden ze składników etyki personalistycznej stanowiła dla wadowickiego filozofa przedmiot wielu rozważań. Miłość to afirmacja wartości innej osoby wyrażona czynem. To najważniejszy akt osoby ludzkiej. W tym akcie osoba realizuje swoje człowieczeństwo, spełnia się w „najdoskonalszym wezwaniu człowieka do doskonałości przez miłość”. Miłość jest jednocześnie samodoskonaleniem się osoby oraz stanowi najwyższy wyraz ludzkiej wolności. W kontekście etycznym, miłość jest widziana przez Wojtyłę jako odpowiedzialność. Ponieważ w miłości wszystko odbywa się w wolności, nie może być ona odłączona od odpowiedzialności. Ta odpowiedzialność odnosi się po pierwsze do samego siebie (ja), po drugie do drugiej osoby (ty), a w ostateczności również do Boga.

            2.7 Kultura

            Godność człowieka jako bytu osobowego wyznacza mu centralne miejsce w kulturze i naturze. Tylko człowiek jest twórcą kultury, tylko on się w niej wyraża i potwierdza. Człowiek jest podmiotem i celem kultury. Przez kulturę człowiek staje się bardziej człowiekiem. Choć człowiek tworzy kulturę i kultura go tworzy, sam nie jest tworem kulturowym. Podstawowymi dziedzinami duchowej kultury człowieka są: nauka, moralność, sztuka i religia. Celem każdej aktywności kulturalnej jest rozwój osoby.

            Podkreślając szczególną rolę narodu, który jest z „kultury” i dla „kultury”, widział w nim rolę konieczna do harmonijnego rozwoju człowieka.

3.     Podsumowanie

            Twórczość filozoficzna Karola Wojtyły zmierzała do odpowiedzenia na pytanie, kim jest człowiek, jak działa i w jaki sposób powinien realizować swoje życie. Widać, że chciał ująć i zrozumieć rzeczywistość człowieka w całej jego złożoności, bogactwie i oryginalności. Sformułował antropologię jako filozofię osoby oraz filozofię moralności (etykę personalistyczną). Według tej filozoficznej antropologii człowiek jest osobą, to znaczy świadomym sprawcą sowich czynów, przez które sam stanowi o sobie, posiada siebie i panuje nad sobą. Ta filozofia  stanowiła podbudowę jego myśli teologicznej, w sposób szczególny z zakresu „teologii ciała” i katolickiej nauki społecznej.

Br. Sebastian Piasek OFMCap 

            Bibliografia:

1. Encyklopedia Filozofii Polskiej, Lublin 2007, tom II
2. Słownik terminów i pojęć filozoficznych, wyd. PAX, W-wa 1983
3. Powszechna Encyklopedia Filozofii, Lublin 2007, tom VIII
4. Historia Filozofii, Czesław Bartnik, wyd. KUL, Lublin 1999
5. Osoba i czyn, Karol Wojtyła, wyd. KUL,  Lublin 1991